اسماعیل بیک غسپرانی و ادیبان تاجیک

در تاریخ آسیای میانه، آغاز قرن بیستم مصادف با بیداری فکری و آزادی خواهی خلق تاجیک است که به جنبش معارف پروری موسوم است. دانشمندان و ادیبان متعددی در انقلاب فکری روشنفکران تاجیک اثرگذار بوده اند که از مهم ترین آن ها می توان به احمد مخدوم دانش مؤلف نوادرالوقایع و زین العابدین مراغه ای مؤلف سیاحتنامۀ ابراهیم بیک اشاره کرد. یکی از آثار مهمی که در آن دوره به روشنگران و ادیبان تاجیک تأثیر پرثمر رسانده، مسلمانان دارالراحت تألیف اسماعیل بیک غسپرانی است. اسماعیل بیک دانشمند، ادیب، روزنامه نگار و معارف پرور تاتار بوده که با فعالیت های گستردۀ معارف پروری و غایه های اصلاحات خواهی اش در بین اهل علم و ادب شهرت زیادی پیدا کرده است. وی با فعالیت های پرثمر اجتماعی و نیز با آثار برجستۀ بدیعی و خصوصاً روزنامۀ ترجمان که ۳۱ سال محرّر آن بود، در بیداری فکری روشنفکران آسیای میانه نقش بسزایی داشته است. تأثیر اندیشه های پیش قدم غسپرانی در ایجادیات ادیبان دیگر مثل محمودخواجه بهبودی، میرزاعبدالواحد منظم، عجزی سمرقندی و... انکارناپذیر است. در میان آثار بدیعی غسپرانی، رمان مسلمانان دارالراحت، هم ازحیث موضوع و درون مایۀ اجتماعی و هم ازنظر شکل ادبی مقامی برجسته دارد. این اثر دارای ارزش های پرقیمت عمومی بشری و برای همۀ مسلمانان نمونۀ عبرت است. به این ترتیب، افکار و عقاید پیش قدم غسپرانی و مرام نامۀ خلاقۀ او، هم در ادبیات دورۀ جدیدیه و هم در آثار ادیبان دورۀ شوروی مؤثر بوده و به رواج روابط ادبی مردم تاجیک و تاتار مساعدت کرده است.